Aug 27, 2010

The Beginning of Newspaper (Chanchinbu)

Chanchin kimchang, hmanlaia an lakkhawm dan leh an tarlan dan chu; sumdawng then khat hnen atang emaw, sorkar emaw chanchin hriat theina hnen atangin an lakhawm a, chu chu an ziak a, lehkha tarna hmunah an tar mai thin.
Chanchinbu printed hmasa ber chu China ramah kum zabi 7 (A.D)-naah an printed a, mipui tan sorkarin a tichhuak ta a ni. Kum zabi 18-na a lo thlen meuh chuan dan pangngaiin a hun dik takah hralh sum atan tihchhuah a lo ni ta.
Kum 1663-ah London-ah “The Intelligencer” tih chu chhuah tan a ni. American newspaper hmasa ber “Publick Occurrences” chu kum 1690 khan Boston atang tihchhuah a ni. The Times of London chu kum 1782 atang vawiin thlengin chanchinbu lar berte zing ami a ni.
(Vawiin chu, thangkhat lian zet kal taa ka Annals Book siam ka hai chhuak a, he thu hi ka rawn thur chhuak ta a ni. A source ka lo ziak lo va, khawi atanga ka record nge ka hre mai thei ta lo, a pawi khawp mai. A headingah chuan Newspaper tih chauh vin ka ziak a, hetah hian the beginning of newspaper tiin ka dah a, dik ve thei tho tak ang maw!)

Aug 18, 2010

Pasaltha Vanapa Tawngkam

Mizo Pasaltha hmingthang Vanapa hi Mizoten kan chhuangin kan ngaisang em em a. A huaisenna leh tlawmngaihna piahlamah hian khawvel miropui dangte ang bawkin a ni pawh hian tawngkam ropui tak tak a chher chhuakin a lo tawngchhuak tawh thin a. Chung a tawngkam thenkhatte chu i han thlir ho teh ang u.
Hmanlai chuan in do reng reng thin an ni a, rawlralin an che bawk thin a. Feh kal tla fal deuh chu hmeichhia pawh nise an thah loh vek pawhin sal atan an man thin a. Thlawhhma hla ber neitu tan chuan a ralmuang lo va, chu bakah buh seng hunin a kawng a thui bika, hei ringawt pawh hi khaw lian deuhah chuan huphurhawm tham a tling a ni. Chutiang bawkin vengtawp bera in chu zanah a ral muang lo em em a, Sapui (Sakei etc) a hlauhawm a. Tin engtik lai pawhin ral lo kal thut sela insaseng ve hman lova tawng hmasa ber tur an ni a, a ral muang duh lo khawp ang, tunlai ang hian electric te an lo nei ve si lo. A tlangpui thuin michhe veng a ni bawk a vengtawpa awm ai chuan mi zawng zawngin Lal mual kil phaa awm theih chu an duh em em vek a, Zawlbuk pawh Lal mualah hian an sa thin a, a bul hnai a mi te tan a thlamuan thlak hle a ni.
Heng neuh neuh ka ngaihtuah hian, “Keiin thlawhhma tawp berah sadai ka theu ang a, hmeithaiten dai hnai neiin lal leh upaten a laiah thlawh hma la rawh se. In pawh veng tawp berah ka sa ang a, dai ka do ang e. Lalin a lai takah in a sa ang a, upaten lum rawh se,” ti a Vanapa thu sawi hi a lo ril raih raih hle mai. A rilru hi a va lo ropui tak em tih loh rual a ni lo. Kan mizo pasaltha ho ten an khua leh tui chhan nan an nun an ui loh zia leh huaisen zia ngaihtuah hi chuan tunlai kan politician tam zawkte nen hi chuan an va in ang lo tak em!!

He a tawngkam atang hian Vanapa hian hmeithai te pawh a lo ngaihsak hle a ni tih a hriat theih a, Lal leh upate a zahin a duhsak hle tih a lan tira, ram leh mipuite tan a huaisenna leh tlawmngaihna pawh a lang chiang hle a ni.
Lal leh khawnbawl ho nupuiten zu in an chinga chu chu pa ho chuan tha an ti lo va, Lal nu leh Pasaltha Vanapa nupui te chu a phusa ber an ni bawk sia, hauhngam chi mai an ni bik si lo va, a tawpah chuan Vanapa an han rawn ta a, tichuan “Chawngkhum dan tlang huat loh” tih tawngkam mawi tak hi a lo chher chhuak ta a. Lal leh khawnbawl upate nupui, chhungpui nu berin zu an in fo chuan hnam chawm leh hmeichhe dang pawhin an ching ve mai anga Mizo nun kal chho zel tur kha ngaihtuah awm tak a ni dawn a, a tihreh nan Vanapa hian a nupui pawnfen chu lo hlim sak turin upa pakhat chu a tir ta tawp mai a ni. Helaia a chet duh dan hi a mak ang reng hle a, mahse a hlawhtlin zia hmuh hian Vanapa hi a lo fing hle tih loh chi rual a ni lo. Pasaltha Vanapa nupui meuh pawh a pawnfen an hlim sak ngam chuan tiin hmeichhe dang phei chuan an hlau ta em em a, an zu inho thin pawh an sim ta a ni. Hei hian hnam nun siam thatnaah pawh Vanapa duai loh zia leh thawhhlawk zia a lantir a ni.
Hmanlai kan mizo pasaltha te kha tlawmngai tak tak vek leh huaisen em em mai an ni vek a. Vanapa a chungchuanna bikna erawh chu; ral rel a thiamna leh a finna hi a ni a. Rammut nikhua a ral rel mai pawh ni lo vin Lal leh khawnbawl ho rorelnaah pawh Vanapa a tawng ve hma chuan Lalin thu tawp a sawi mai mai ngai lo hle a ni an ti, a thu chhuak hi a fing tlat thin a vangin.
A nunah insum theihna leh mahni inthunun theihna a neih hi a ropui thlawt a. Hei ringawt pawh hi ha hipa sawi tham a tling reng a ni. Mi thinchhe tawp thanga an sawi kha mi zaidam berah a rawn chhuak thei hi chu thil mak tak a tling a ni. Pasaltha Title a hmuh hma reng a tangin hei ringawt pawh hi a chanchin hmalamah a hunlaia mite mak tih a tling reng a. Mi pakhat tak zawng a la ni ang tih kha rin pawh a harsa lo viau ta ve ang.
(He thu hi hmanah ka post tawh a, mahse ka edit tha a, ka han upload tha leh a ni e.)

Aug 16, 2010

Burma Lusei/Mizo Chungchang II

Kum 2004 khan kan biak inah Japanese pain (A nupui chu Thai mi) thu a sawi a, chuta a thusawi hmasak ber chu.” A hmasaberin in ngaihdamna ka dil duh a, a chhan chu kan nu leh pa, kan sipaite khan in ram leh in u leh naute an sawisa a, khang kan nu leh pate thil tihsual avang khan in mi ngaihdamna ka dil hmasa a che u,” tiin. He thu hi ka sawi duh tak chu a ni a, ka thu ziak hmasa (Burma Lusei/Mizo Chungchang) ka ziah lai pawh khan ka rilru-ah a awmsa reng a, a chhunzawmnaah sawi atan ka dah a ni. Chumi chhungin in comment-na duhawm tak te hian a rawn hmakhalh ta si a, pawi ka ti khawp mai. Mahse a la tlai lova ngai ila.
Tichuan khatiang ang tun hma boruak ti ti tawp thei lo lak ata kha i inngaidam tawn ang u, tia sawi luh tum hi ka ni reng a. Ka thu sawi tum hi a fiah theih nan tunhma boruakte kha rawn thailang hmasa ka ni a. Hetiang lak ata hi thangtharte chu i fihlim ang u, tunah pawh hian a rawn inmung leh tan mek a ni si a, tirilru chungin “Kawhhmuhna” atan khang thu kha ka rawn ziak a ni. (Tun hma boruak lak ata i fihlim ang u ka tih ringawt chuan thangthar tam takin tun hma boruak hi an hre si lova ni). Tin ka lehkha hmuhte khan ka rilru a tina ve bawk a, ka ziak na ve deuh pawh a nia nge.
Tunlai thangtharte hian heng buainaah hian tihsual leh inhnamhnawihna pawh kan nei na hek lo. Amaherawh chu ram mi nihna chungchangah te tuna kan awm ang ang hi tha kan ti tlang a nih chuan tumah intihluih theihna pawh a awm lo. Dem emaw sawichhiat eawm enhran eawm thah hial pawh hlawh dawn mah ila kan duhna zawn taka kan awm chuan a enga pawh hi kan hlawhngam tur a ni a. Tin, chutiang chu lo ni pawh nise a lungawi thlak tho awm e. Chu chu ka ngaihdan a ni.
Hei hi a bik takin ka thalaipui te hnena ka sawi duh chu a ni a. Kan putar ho hmanlai buaina tem pha leh la hre chiang em emtute tan chuan insiam that a harsa a nih pawhin keini thalai zawk te hi chuan kan nu leh pa, pi leh pu (LWO an ni emaw HLCA an ni emaw)-te mawl lai thil, an tih dik lohna kha ngaihdam indil tawnin i inngaidam zawk ila hma kan sawn zawk ngei ang.
LWO hi ka hriat chinah chuan tha ka ti a, chu mi dinhmun atang chuan a hnuaia point 2 chauh hi han thlir ila:
1. Sorkarin LWO a lo pawm tawh anga kal pui mai hi tlangmi unau dangte tan pawh huphurhtur a awm chuang lova. In ram mi nihna kha a rawn paih bo sak thei ngawt hek lo. A duh lo kan awm a nih pawhin thu hi veivir kualkawi vel lo ila. Tlang takin i awm ang u. Tihian han ti nek nek phawt sela tih pawh a hun lo. Tun hi kan hnam tan hun inherdanglam theihna pawimawh tak pawh a ni thei a ni.
2. Chin hill tan a (Khansa khuian) hamthatna hi keini kawlphai amite tan awmzia a awm thei chuang lova, hetia LWO-in hma a la hi Enga tawng min hmanpuitu zawng zawngte tan phei chuan kan nihlawhna tur zel a lo ni dawn a ni. Sagain Division-ah hian mahnia State pawh nei ve lo hnam tenau chi 3 kan awm a (Ka Naa, Ka Du, Lushai), sorkar a lo tha zel ang a, heng hnam tenaute tan Sorkar atanga hamthatna, hmasawnna tur chi hrang hrang rawn kal te chu mahni ngeiin kan lo kengkawh ve thei tawh dawn a ni. Entirnan, Mizoram state pawh India Central atang state tenau leh hnam hnufual zawkte humhalhna kawng hrang hrangin an dawng thin angin. Doctor zirtur pawhin Central-ah quato an nei a, Aizawlah college ka kal ve lai pawhin Pi Ghiran Beti (IGP) fanu-in Mizoram quata atang a chuh ve ngawta, zirlai hoin nasa takin kan dodala, kan hlawhtling nghe nghe a ni.
Dik tak chuan Chin state khi chu kan pem chhuahsan zel zawng a nih hi maw!
Unity in Diversity pawh hi kan zirchian a ngai ta niin ka hria.
Nang i hmunah kei ka hmunah; Mizo takin aw.

Aug 15, 2010

Burma Lusei/Mizo Thattlanna Pawl leh Ka Hmathlir

He thu “Burma Lusei/Mizo Chungchang” ka ziak avangin unauten CZZ leh Zonun group mail lamah min chhalna ka dawng nasa hle a, pawi ka tikhawp mai. Tu rilru mah tihna ka tum lova, mahse anni pawhin an lo hriat ve em em (groupmails a min chhanletna atang a hriat theih) Lusei (LWO) leh Hualngo (HLCA) politics kha ka rawn sawi lang ve mai a ni a. A chhan chu tunah LWO-in hma a rawn la leh chiah a, chutahchuan dodalna hmasa chu Kalay & Kabaw lamah (Tahan hi Kalay bial chhunga awm a ni a, Khampat hi Kabaw bial chhunga awm a ni) atang a rawn lut a, Rangon lamah pawh lehkha an thlawhtir a, chuchuan hun kal tawha LWO hmalakna dodala lo awm thin kha min ngaihtuahtir a ni.
LWO hian kawlphaia cheng Mizote tan Pa nihna dinhmun lain kum 1961 atang khan kan hnam chhutbala a awm loh nan sorkarah hnam aiawhtu tur kan mamawh chu hriain hma a la.
Ka duh ber chu kan hnam Mizo tana thahnem ngaitaka thawh ho a ni a. Keini mizote tan chuan tuna kan ram inthlanpui lo awm tur hi a pawimawh hle a, tan lak hun lai tak pawh a ni a, a hmuna awm lo tan pawh kan thu kal vel ringawt atang pawh khan Lusei/Mizo ten tan lak a ngaihzia chu in hmufiah thei ngei ang. Mizote hian tan lak kan va ngai nasa tak em! kan thlen chi hi heti hi a la ni si a!! Nakinah chuan inthlante a zo anga thil a nih ang turin a ni tawh ang a, tuna kan hrasatna neuh neuhte hian mual min liam san thuai anga a va han lawmawm dawn tak em, sawi buai kan tawk fo tawh bik lo vang a, lungrualna tlangah kan lawn za thei tawh ang.
Kan nauten Kalay college-a an harsat tawh thin te; Hmalakna hrang hrangah Kawl zinga han tel dawn tak takin culture inan lohna te etc. avangin harsatna neuh neuh a awm bawk si. Falam unaute lama bet turin neuh neuh a lo awm ve tho bawk a. Chutah Lusei leh Hualngo kan la inlahrang leh nghal si an tih thinte kha aw!! Zofa unaute hi inhmelhaih tawh lova kan harh chhuah chu a hun ta hle a ni lawm ni?
Ka Mizo-pui zawng zawngte kan hnam tan kan Pathian hnenah tawngtai zel ila, LWO hian tha takin hma a la chho zel anga, nakinah chuan kawlphaia awm mizo intih duh zawng zawngte chuan min la rawn zawm anga, anni zarah kan thate chu tihchakin a awm ang a, chutih hunah chuan chak takin kawlphaia awmten Mizo hnam hmingin hma kan la ho thei ang a, Chin state-a awmte chuan Chin hmingin tha takin hma an la ve bawk ang a, chutih hunah chuan kan zohnahthlak pumpui tan khuavel chhin ni a la awm ve ngei ang.
Kum 2004 khan kan biak inah Japanese pain (A nupui chu Thai mi) thu a sawi a, chuta a thusawi hmasak ber chu.” A hmasaberin in ngaihdamna ka dil duh a, a chhan chu kan nu leh pa, kan sipaite khan in ram leh in u leh naute an sawisa a, khang kan nu leh pate thil tihsual avang khan in mi ngaihdamna ka dil hmasa a che u,” tiin.

Aug 7, 2010

Burma Lusei/Mizo Chungchang

He thu ziak hian unaute rilru a tina hle mai tih ka hriatin pawi ka ti a. Hetia dah reng chuan unaute rilru tina rengtu ka lo ni palh ange tiin he thu hi ka hlip thla ta a ni.

Thil pakhat chiang zet mai chu he thu rawn chhanglettu (groupmails a mi) zawng zawngte khan he thu hi in lo veitlang hle tih a langa, in rawn inbunruak niin ka hria.

Ka blog tlawha rawn lenglut zawng zawngte (hming thailang lo te pawh) heta tang hian chibai ka buk a che u. Ka blog tlawm taka in rawn lenluh avangin ka lawm a, in rawn leng fo dawn a nia.
In comment-nate tawitein ka han chang ang e: Tunge ka nih ka inhria. (Kan pasal thate khan tunge annih an inhre chiang hle a, mipa chu ar-hluisen ang maiin an insawi thin. Engtik lai pawhin an mi leh sate tan inthawi nan an inphal reng tihna a ni).