Chhinlung Chhuak

Thawnthua an sawi dan chuan Mizo te hi Chhinlung atanga lo chhuak kan ni an ti a. Mihring chanchin zirmi (anthropologist) te chhutna atang chuan kan pianzia, pumrua leh vun rawng atang tea chhutin Mongoloid thlah an tih mai vun eng deuh, lu chid deuh, hmui pan tak, hmui hmul ngah vak lo pumrua te deuh an tih zinga chhiar tel kan ni a. Mongoloid thlahte hi Asia chhim chhak lama chengte kan ni a. Keini pawh thawnthua an sawi ang sawn China ram chhinlung (lungpuk) a tanga lo chhuak kan ni a (Mizo Israel intite chhui dan erawh ka hre lem lo). Chu chhinlung (lungpuk) atang chuan a chi bing te tein an rawn chhuak a, nakinah chuan Ralte hnam hi an rawn chhuaka an bengchhen em avang chuan; e khai mi an tam tawk tawh a nia nge tiin chhinlung chu an chhin phui leh ta a, chuti ni lo sela chuan tun ai hian mizote hi kan tam fe mai awm e.

Kan tawng pawh hian China tawng a ang teh reng emaw ni, heta ka thiante nen mizo tawnga kan inbiak hian hnam dang ho hian China tawng a mi an ti zel mai hi a mak ang reng khawp mai. China tawng nen te chuan a in ang lo ropui hian ka hre si a, an bengah chuan a in ang tlat mai a ni. Amaherawh chu tawng lam chhui mite'n an sawi angin Mizo tawng pawh Tibeto Burman tawng hlawm li zinga hlawm khat Assam-Burmese zinga chhiar tel a ni a. Tichuan kan tawng atanga chhut pawhin China ram (tibet) atanga lo chhuak kan ni tih chu kan thawnthu chhinlung te nen pawh a inzul em em a ni.

Tichuan inhnaih taka cheng ho na na na chu tawng pawh kan inla chhawng ve zel a, Pastor Liangkhaia'n a sawi angin kan number koh dan te pawh heng Tibetan, Burmese, Kachin, Meitei leh Mizo te hi an in ang tlang hle a. keinin (pa) hnih (2)kan tih hi kawl tawng chuan 'hnit' an ti a, (pa)thum 3 chu thon, li 4 chu le, nga 5 chu nga, kua 9 chu ko, sawm chu se an ti. Tin hnam changkang zawk India ram rawn dailut hmasa te tawng an lo lak chhawn mizo pawhin kan hman zui ve mai te chu: Portuguse atang chabi, pistol; French atang kartut (cartouch), coupon; Dutch atangin playing card, te a ni.

Kan historian te chuan Chindwin lui leh Irrawady inkar vela an awm lai hi chuan an hman rua pawh sazuk ki tih vel mai mai a la nih an ring. Tichuan chuta ta chu rawn kal zelin kum 1200 AD bawr vel khan Kalay Kabaw phai Khampat hmun chu an rawn thlenga, he tah hian rei tawk fang an in bengbel a, nakinah chuta ta chu tlangram lamah lawn chhovin lentlang velah rei tawk an inkhuar leh a.
Mizoin pum (thir hmanrua chherna) kan neih tanna hi thlang kan tlak hnua, an sal man hnam dang thir chher thiam te atanga kan neih chhoh niin an sawi a. Tin thiam hnang hi khampat an chhuahsan hnu lama an thiam thar niin an sawi bawk. Mahse han ngaihtuah mai chuan hnam dang heng kawl, shan, kachin te nena inhnaih taka lo khawsa ho tawngte pawh inla chhawng thei kan nih si chuan hmanrua te pawh lak chhawn a mual mual chu awm ve awm tak a ni.

Lentlang thlen hnuah chauh thiam hnangte, thir hriam hmanrua te nei kan nih hi chu ka ring lo deuh. Ngaw durpui mai tumah la vah en loh karah chuan thir hmuhtur pawh a vang awm si a.
Tin thenkhat sawi dan chuan Chin tih hming pawh hi sap ho vin heng mite hi tute nge an nih tia an zawh khan, kawl ho chuan em phur thin kan nih a vangin Chin an nih hi an ti a, tichuan an lehkhabuah te chuan Chin tiin min lo ziak ta a ni an ti a (kawl tawngin em chu chîn an ti). Chutiang chu lo ni ta sela, kawlphaia an awm lai pawhin em chu an lo nei tawh tihna a ni ngei ang. Tin buh zaina bera kan neih favah te hi kawlphai atanga an chhawm anih ka ring deuh tlat a ni. A pian zia reng hi phai leileta buh zaina tur atan renga siam ni awm tak a ni. Leiletah chuan buh kung kha an han hmer trawka chu chu favah khan an han at chhum a, vawi khat at chhumah pawh buh kung tam tak a zai chhum theih a, favah kual nalh tak mai hi chutiang atan chuan a rem chang em em a ni. Tlangramah chuan buh hi a lawr in kan lawr si a, chemte pawh hman mai theih a ni.
Ka rilruah zawhna pakhat awm chu engvang nge hmeichhe pasal neiin favah a chhawm thian loh tlat mai le? Thildang tam tak, pawnpui chenin a chhawm ngei si a. Hnam dang hmanrua a nih vang leh an roh em avang te a ni thei ang em?

Khampat an chhuahsan dawn khan Bung an phuna he bung an phuah chhanna hla pakhat chu; "Ka phun bungpui dawi ai ka sanna, Mi khawih loh sa khawih loh tein; Thangin lian la khuanu leng hualin, I tang zar piallei a zam tikah; Seifate'n vang khua rawn din leh na'ng e." tiin. He hla thu hi en chuan a tawngkam te hi a tunlai ang reng hle mai a, ka rin dan mai mai chuan Khampat an chhuah san hnu, (Kristian kan nih hma; seipui tlang atang pawh a ni mahna) khampat lama kir leh mai pawh chaka an lung lengin an phuah ni ngei tur a ni.

Ka thu ziak hi Pu Rongenga ziak Zofate lo khawsak chhoh dan tih bu rin chhana ka ngaihdan tlem ka ziah ve mai mai a ni e.