Oct 30, 2010

Kawlrama Cheng Lusei Hnam Nihna Dinhmun Leh Hmasawn Chhoh Zel Dan Tur Thlirna III

(Chhunzawmna)

2. Ma Ma Endiktu pawl (sit syi yi ):
(A sei deuh avangin chhiar tur tlangpui ka’n thai lang hmasa ang e:
Kawlphaia Lusei fate pem luh chungchanga mawhphurhna latu te hi L Committee (Lusei-te ngaihtuahtu pawl committee), a hun laia sorkar Minister lian U Kyaw Ngeing leh U Bah Swe te an nih thu leh Luseite hi Burma rama awm hnam dangte ang bawkin ram mi nihna nei kan ni a, kum 1963-a pawm chawp mai kan ni lo, hemi chungchangah ram pawnmia puha sawi thaiha, mi rilru tichi-ai zawnga sawi thintute hi dan anga an chungchang ngaihtuah theih a nih thu te leh National Registration Card (Hmat Pung-Tin) chungchang te, Chin hnam hlawm atanga sahthlak kan nihna te, Sorkar Danpuiah Lusei hming a lang lova LWO-in hma a la leh a, Lusei tih pawh hi Mizo tia thlak tura ruahman a nih thu leh, sorkarah Lusei tih emaw Hualngo tih emaw hi pawn lang zawk a awm lo, Taing Yin Ta (ram mi) vek kan ni, tih thu te a ni. Pb)

Hei hi devision pakhata hotu thenkhat te thil tih mai a ni lo.an hmalakna hi Sagaing Devision mai ni lovin Chin state-ah pawh hma an la tel tlat. A chunga kan tarlan tawh angin sawrkar laipui hmalakna ngei niin a lang. U Bah Swe leh U Kyaw Ngeing-te hi Lusei tana theih tawp chhuahpui thintute an ni. Anni pahnih hi Lusei ho Kawlram chhungah a tam thei ang bera rawn pem lut tura sawm tute an ni. Zahreliana hian englai mahin Lusei te hi Kawlrama pem lut tura a sawm lai kan hre lo. Japan ral lai khan Army diktak pawh ni lo, commission officer bawk hnih (Leutinent)-in Shilong a zuk tlawh zawk tih hi kan hriat dan tlangpui chu a ni. Chu mi hnuah S.D.O a thawk leh a, 1953 velah khan politics a bei tana, a kum a la naupang bawk nen, leh a hna thawhna hmun han chhui hian Lusei te nen inchulnelna hun a awm hman lo. (Yangon-a awm Hualngo upate aiawha Pu Lallianchhunga thu thehdarh phek 2-naah chuan Pu Zahrelian-an pem rawh u a tih avanga Luseite hi Kawlphaiah pem ni awm takin a ziak, “… Lushai Hills-a unaute pem rawh u” tiin.Pb)

Kawlram lo pem luh chungchangah hian India korkar a thikthu a chhe deuh niin a lang a, chuvangin Champhai-ah te, Rih bangle-ah te, korkar thuneitute inbiak tawnna an nei thn. Chuvangin 1963 kum atang chuan pem lut khap a lo nit a a.chumi hnua lo pem lut reng reng chu hawn kirtir leh ngei ngei tur a nit a. Lusei te hi hnam nihnaah hian Myanmar (Taing Yin Ta) tih a ni a. Heng hnam dang (Taing Yin Ta) Kachin, Karen, Shan, Chin tithe nen a inang chiah, dang lamna a awm lo. Thenkhat te’n sawi danglam phet an tum hi chu a hahthlak thlawn mai a ni. Chutianga mi rilru tichi-ai zawnga sawi an awm chuan dan anga an chungchang ngaihtuah theih a ni zawk. Mipui an thuhmun thei fo thei lo thih a ni a. Khatih lai Hualngo pa langsar tak Pu Savuta SDO te, Pu Hrathnuna te, Pu Khuangkhalha te Capt.Darrokhuaia te kha chuan tha an ti hmiah mai. Naing Gan Ta sit syi yi an rawn thlak danglam hma kha chu an tidanglam duh lem lo. PuThantluanga erawh chuan tha a tih pui ve lo.

Hemi chungchangah hian kan hresual ang tih a hlauhawm a. Hmanah kha chuan Kawlram chhunga piang ni lo Lusei te khan sawi thaihna avangin Lusei ni ai chuan Chin intih chu him leh nghet zawk turah an ngai a. Lusei tih thiatin Chin an in ti a, hnawhchhuah an tawrh phah. Thenkhat erawh chu immigration atanga engmah sawi lo va lo thiah sak mai te pawh an awm a, chungte pawh chuan zawhna tam tak an tawh phah. Keini chhung ngei pawh hi (Myanmar Taing Yin Ta Lushai) tihlai hi Falama awm immigration officer Mangbura khan min thiah sak a, ka pa hi Methodist Pastor a ni a, hekna kan tawk tlat mai a, Sagain atangin Sagain Devition immigration Director a lo kal a, Pu Saptawna tawng lettuah a hmang a, zawhna tam tak min zawt. Tunchinah chuan thlamuang takin awm tawh rawh u, tuman an tibuai tawh lo ang che u. An tibuai che u a nih chuan ka hnanah rawn report ang che u a ti nghe nghe.
Hualngo diktak pawh nise, Lusei intia (Hmat-Pung Tin) a siam tawh hnua Chin tia a tihdanglam chuan Mizo ram atanga lo kal a nih ve bawi si chuan hnawh chhuah tur a ni ve tho. A ram chhunga piang dik tak Hualngote’n tih danglam vawi li nga lai an dil a nih hmel a, sorkarin a phal sak a ni ang. A ram chhunga piang dik tak tan tihdanglam a hlauhawm lo tihdanglam duh lo te chuan (id card) an thlak thleng khan an tihdanglam duh chuang lo a, a pawina a awm chuang lo.Tunah erawh hi chuan inzawh chianna pawh awm chuang lovin Chin tih leh Lusei tih hian hlauhthawn tur a awm ta lo a ni ang e. Thawktute’n an mahni thu-in, an duh duhin an ziak zung zung mai a ang.

3 LUSEI NIH THARTHAWH CHUNGCHANG
Tun sorkar kaihhruaina a ram dan leh hrai kaihhruaina (Basic principle of constitutions) an siam lai hian sorkar laipui hruaitute lam atangin Lusei te hi Chin hnam hlawm atanga paih innih hnuah ram dan leh hrai kaihhruaina (basic principle of constitution)-ah lanna in nei tawh lo, General Ni Wina sorkar lai 1963-a ram mi innihna puan kha chu rammi (taing yin ta) in nih zia tihlanna mai a ni a, tuna a basic principle of Constitution (a chhi khan u pa- dri)-ah in hnam hming ziah luh chiah a awm lo. Tuna sipai sorkarin ram dan leh hrai inkaihhruaina (a chhi khan u pa-dri) kan endik/siam lai hian Application rawn theh lut leh rawh u an ti a, Kawlram Dan (a chhi khan u pa hri)-a kan hming a lo lan ve leh nana theh lut kan ni. He lehkha theh luhna-ah hian Lusei tih leh Mizo tih kan hman pawlh nuaih. A chhan chu sorkarin Mizo tiim min khung lut se tih duh vang a ni. Mizo tih kan ziah hmasak chuan braket-in (Lusei) kan ti leh a. Lusei tih kan ziah hmasak chuan braket-in (Mizo) kan ti leh bawk. Hei hi sorkar thuneituten a chhan leh avang min zawt a, tunhmain Lusei tiin kan theh lut a, tunah chuan Mizo a thlak kan duh vang a ni kan ti. Thu neitute chuan keini hi sipai sorkar mai kan ni a, kum 2008 ah sorkar thar a lo ding anga, chutah chuan thlak zawk rawh u, nang mahni thu thu a ni, awlsam te a ni ang an ti. Tun hi hna kan ngah lutuk a, a awlsam zawngin 1947 a in lo hman tawh Lusei tih bawk khan I ziak lut leh mai ang u tih a nih vangin Lusei tih bawkin kan inziak lut leh ta a ni.

Hemi chungchangah hian Rev. Darrothanga hian kan ram lal leh Mizoram lal ho Tiau leidawh hawnnaa ramria an inhmuh khan CM Zoramthanga chuan kan ram lal hnenah Kalau Kabawvelah khian kan mizo puite an awm ve a, that akin min lo enkawl sak dawn nia, an ni chuan Lusei an la inti a ni mai thei. Mahse, Lusei tih leh mizo tih hi a in ang reng kan duh duh kan hmang mai a ni a ti e tiin min hrilh. Chumia han tel ve Kalaymyo sipai officer Aung Moe Myint chuan Kalaymyo an lo thlen veleh Department zawng zawng kartin an committee thinna hmasa berah chuan kan awmna district chhunga Lusei te hi Mizo tia koh theih an ni. A duhin Lusei, a duhin Mizo an lo inti mai a lo ni tiin thuchah a sawi.

Hualngo nisi intih Lusei hi thil hlauhawm tak pawn lang zawka indahna anga sawi pawh hi tunlaia kan buaina ber chu a ni reng a ni. Immigration department hian tihsual palh an nei a an ni min hmuh dan chuan Chin leh Lusei te hi in ang renga min hmute pawh an awm a ni maithei. Card-ah hian Lusei dik tak si Chin tia an ziah an tam hle mai a. Tamu bial lamah chuan sorkar lam leh immigration te tang dunin khaw tin an fang a, an tih fel sak. Keini Kalaymyo bial chu mihring kan tam lutuk a, inthlanpui hmaa tihfel hman ziazang a ni lo tih hi kan hriat dan a ni. Hei hi Office hrang hrang-ahte Division lam thlengin kan sawi ho tawh. Kan district pumpui tih fel hma chu a duh Lusei mai, a duh Chin tih mai mai hun niin a lang. A eng zawk zawkah pawh lo ding ila ram mi v eve kan nih a vangin pawn lang zawk din hmuna din chu a awm lem lo ang.

Oct 15, 2010

Kawlrama Cheng Lusei Hnam Nihna Dinhmun Leh Hmasawn Chhoh Zel Dan Tur Thlirna II

Chhunzawmna- Burma ram pawh independent turin a inpuahchah ut mai a, a ram dan leh dun pawh a duang tan ta a,Pb.)
Kum 1947-ah Pha. Sah. Pa. Lah hotuten Basic Principle for Burma Constitution an siam khan (Pyi Mah) kawl ho, Kachin state, Shan state, Karen Ni state, Chin special devision te an ni. Chu an dan pui zam chu kum 10 chhung (1957) thleng hman tur a ni. Kum 1957 a lo thlen chuan state 3 leh devision 4 pawh sorkar laipui hnuaia mahnia dan leh dun tih danglam theihna an nei. Independent kan hmuh hnua Chin minister hmasa ber chu Kanpalet lam mi Vawmtumawnga a ni. A term 2-na kum 5 a tan an han inthlang leh a, Zahrelian kum 28 mi lekin chakna a la ta a, mahse sawrkar ding mek priminister U Nuh-a party a nih loh a vangin U Nuha’n minister atan a pawm duh ta hauh lo mai a, a la naupang lutuk, kum 30 mi a nih hnuah chauh ka pawm thei ang a tihsan ta a ni. U Nuh-a chuan Zahrelian aiah Kanpalet lam mi bawk Pu Singthang zawk chu a ruat ta a, he mite pahnih Chin ministera an thawh chhung hian Lusei ten harsatna an nei lo.
Zahrelian khan a ngaihtuah vang vang a, minister a nih theih lohna chhan hi Chin congress party a din vang leh U Nuh-a party (Pyi Htawng Soh Party) a zawm loh a nih a ring tat lat a tichuan U Nuh party chu a zawm nghal ta vat a ni. Zahrelian an U Nuh-a party a zawm hnu chuan U Nuh chuan minister Singthanga chu a ban a, term chanve la bang tan Zahrelian chu Minister-ah a ruat leh ta zawk a ni. Zahrelian Chin Minister a lo nih atang chiah hian Lusei-te chuan buaina an tawk tan ta.

1947-a Burma Constitution Basic Principle an ziah lai hian Chin hnam hlawmah hian hnam cheknawk 24-in an record-a chutah chuan Lusei, Naga leh Kuki te an tel. Hetih lai hian Hualngo tiha inziah luh a la awm lo. Zahrelian Chin minister a nih mek lai hian 1947-a Constitution an siam pawh chu kum sawm (10) a lo tling ta a, mahnia dan leh dun tihdanglam theih a lo nih ve leh Zahrelian chuan a pu a pa te hun laia an ram anga an lo neih chhiah pawh an lo lakna Hualngo tlang dung Lusei Hill tia mapa lo lang ta chu tih danglam a tum ran ta mai a ni. Amaherawh chu a cabinet zinga MP langsar zual deuh deuh Rothangate, Ralhminga te, hrangnawla te Mangtungnunga te leh Singthang te chuan tha an tih pui lo a, a awm pangngai hian awm mai sela ziah belh tur dangte kan ziah belh mai zawk anga a ni mai lawm ni an ti a, an hnial thei chuang lo. Hrangnawla phei chuan kan Chin Hill chu Zahrelian kingdom a ni ta mai a nih hi a tih khum an ti. Tichuan Luseite chu hnawl an lo nit a a, chumi rual chuan Naga leh Koki pawh hnawl an ni ve. Naga leh Kuki te pawh an hruaitute Zahrelian nen hian inbiak hona an nei vet ho ni awm tak a ni a. Engnge an sawia an inkarah eng boruak nge thleng tih hriat a ni lo. Heng a chunga kan tarlan tak te hi han thlir hian Luseite chu Chin hnam hlawmah atir atang a vawinni htlenga tel duh lo ni awma an sawi thin hi thu awihawm a ni thei lo. Hualngo ho hek tiin Lusei hoin an sawi tih pawh hi a dik lo tih a lang chiang a ni.

Zahrelian Kawlpui (Tahan bul lawk)-a a lo kal tum khan Lusei puipate zinga mi Pu Saptawna te, Pu Hranghlira te ho nen Kawlpui bungalow –ah khuan inkawmna an nei a, Zahrelian chuan Luseite hi Chin inti ve mai rawh u a ti a. Lusei lam upate chuan kum 1947 Constitution Basic principle siam a nih atang khan Chin kan nih tawh reng a lawm an ti a. Zahrelian chuan Lusei tih a tel hian India ramah Lusei ram a awm tih sawrkarin a hre sia, tun hnuah nangmahni tan a la pawi thei ang a ti a. India-ah Lusei an awm a, Kawlramah pawh Lusei kan awm ve tlat si a, a that lohna kan hre lo. Chin ah hian hnam cheknawk kana wm teuh a, chung te chu: Zahhau te, Tidim te, Halkha te, Lumbang te, Matu te, Kanpalet te, Lusei te tih a ni duah a, “keini Lusei tih lai kan thiah chuan eng hnam ber nge kan nih ve tak ang,?” an ti a. Chin in nih chuan a tawk mai a lawm a tihsan mai a ni. Hemi chungchang thu-ah hian tum thum meuh inbiakna an nei a ni. A tawpah chuan “Chin hnam zinga hnam cheknawk tarlan zawng zawngte hi thiat vek ila hnam cheknawk hming ziak tawh loin Chin inti vek ila a ni mai a lawm,” an tih lahin a duh bawk si lo an ti. (Lusei tih hming hian ngaihmawh a hlawh a, vawiin ni thlengin unau thenkhatten an hnam hliahkhuhtu leh harsatna thlen theituah an ngai tlat pek a).

Luseite hnawl an nih hnuah khua a lo rei deuh a, Zohmun khua a mi in 4 chu an hnawtchhuak ta mai a. Khampat lamah te pawh harsatna a lo chhuak nghal zel a, Tahan leh a chheh velah te pawh hnawhchhuah an nei tan ta a. Entirnan, Pu Piangthula te kawta awm Pu Biaklala te Unau pawh an unau zinga mi Vana leh a chhang chiah chu Chu tiin an lo in thlak a, an unau hnih chuan More-ah an um chhuak nghal. Chuvangin Lusei puipate (LWO) chu sorkar laipuiah chumi chungchang thu thlen turin Rangoon ah an kal ta a, Sorkar laipui vuan tute chuan kan lo ngaihtuah vat ang nge an ti a, mahse, anmahni leh anmahni-ah buaina neuh neuh a awm a, an ngaihtuah hmain General Ni Wina’n thu neihna a lak sak leh ta si a.

Sipai sawrkarah chuan an thu chu an thehlut nawn leh ta ringawt a ni. Sipai sorkar chuan a lo ngaipawimawh hle mai a, a rang thei ang berin an ngaihtuah sak ta a ni. General Ni Wina chuan Lusei te hi ka ralkah pui tam tak an awm a, tlawm an ngai a, zu pawh an heh ve lo, ral kah pawh an huaisen chuvangin Lusei ram atanga lo pem lut Lusei te chu chutianga um chhuah mai mai tur a ni lo, special-in (hmat-pun tin) kan siam sak zawk ang a ti ta a.

Tichuan General Ni Wina chuan West command Col. Luntin leh Col. Vankulha te a rqawn tir a, Luntin chuan Luseite hi General Ni Wina hian a fak hle cheu a, ral kah inhuaisena, tlawm in ngai a, in rinawm a, chuvangin inharsatna a ngaipawimawh hle tih thu a sawi a, Luseite chu a bik takin leilet pa in ni a, chu chu korkar lawm zawng tak anih thu te a sawi. “Luseite hi tunhma chuan Chin hlawmah in bet a, Chin-in an hnawl che u a, tuna tang chuan nangmahni liau liauin in ding hrang taw hang a, Kawlramah Arsi pakhat kan pun belh ta a ni,” a ti bawk.

Col. Vankulha pawhin sorkar hmasa khan inharsatna te hi an buaipui thei lawk lo che u a, an mahni-ah buaina neuh neuh an neih vang a nih a rin thu a sawi a, tun sipai sawrkar chuan a ngaipawimawh hle cheu a, chuvangin a rawn chifel sak t ache u a nih hi a ti. Chu chu kum 1963 March 23 a ni. Hemi ni hi thenkhat chuan Kawlram sorkarin Luseite a ram mi atana a pawm ni niin an sawi thin a. B. Lalthangliana pawhin helam hawi zawngin a ziak a, mahse Kawlramin Lusei te hi a ram mi atan a pawm ni chu hnam dang (Tayng Yin Ta) te ang bawka 1947 Basic Principle (A chhi-khan U pa dri)-a an pawm ni hi a ni zawk.

Kum 1963-a Col. Luntin leh Col. Vankulha te lo kal dan hi chu kum 1947 kuma Chin hnam hlawma an khung luh, Chin minister pakhat (Zahrelian) maiin Chin hnamhlawm atanga Luseite a ban a vanga Lusei te buaina rawn chinfel sak mai tur an ni zawk. Chumi ni chu Lusei Day te kan lo ti thin a, a fuh lo a ni. Hemi ni a pawm chawp mai mai kan ni lo. Sorkar pawhin fuh chiahin a hre lo a, Lusei Day tia hman zel pawh tha a ti lo reng a ni.
(Chhunzawm tur)

Oct 2, 2010

Kawlrama Cheng Lusei Hnam Nihna Dinhmun Leh Hmasawn Chhoh Zel Dan Tur Thlirna

Pu Vanmawia.

Kawlram chhung a cheng tlangmi te zinga lusei hnam chikhat te hi kan dinhmun leh nihnate hrechiang lo tam tak kana wm a rinawm a, Pu B. Lalthangliana “Mizo Chanchin” tih lehkhabu a van em avang leh chiang kuang taka chhiarte kan tlem em avang te, HLCA chairman Pu Lalbiakthang (hming tawpah ‘a’ a dah lo) leh Rangon lama Hualngo puipa te aiawha Pu Lallianchhungan, hnam pakhat leh pakhat in kara harsatna lian tak thleng thei thilte a rawn tlang zarh takah chuan a pawimawh zual then khat tal thangtharte’n kan hriat ve a tan tha in a lang a, pawl pakhat emaw, lusei hnam hruaitu puipate mawhphurhna pek vang ni miah lo, keima rilru puak chhuak liauin ka han tarlang ve a ni.
1. Kawlram mihlun (citizenship) dik tak nihna

Pu B. Lalthangliana Mizo Chanchin ziahna bu kan chhiar chuan, kawlram luseite hi, kawlram laili Monywa khawpui chhehvelah te, Kalewa khawpui ral Yazachu velah te, Shan hnam tawng hminga sak Khampat khawpuiah te, kum za tam kan lo chen tawh thu kan hmu a, chu ta tangin Thantlang leh a chhehvelah te, Seipui khua leh a chhhehvelah te hun rei tak kan lo awm tawh thu leh a then India ram nit a, Tiaural kan a, Mizoramah te kan tlak thlak zel dan te, a then te chu tuna kawl ram huap Tiau chhak lama kan la cham ban thu te kan hmu a ni.
Tun hma chuan Sapho hian Pakistan, India, Bangladesh leh Kawlram te hi ram khat ang chiahin min lo awp bet a, chung ram ho te chuan Independent kan han hmu ta sap sapa kawl ram pawh hian 1948 January ni 4-ah independent kan hmu ve ta a, ram then hran a lo nih takah chuan seifa thenkhatte chu Tiaural India ramah an bet a, a thente chu Tiau chhak kawlram chhungah kan bet ta a ni.

Kawlram in independent kan lak dawn khan “dan leh hrai” Basic Principle (a chhikhan upa drie) a duan a lo ngai a. Chu chu Kawlramin Independent kan lak hnu 1948 January ni 4 atanga hman tan tur a nih avangin 1947 kumah Burma sorkar hotu (Phah. Sah. Pah. Lah)te chuan chu ‘dan leh hrai’ (Constitution) innghahna tur chu a duang ta char char a. Keini lusei hnamte hi kawlrama awm kan tlem em avangin, kawlram sipai Taung Oo a awm Pu Thanghleia chuan an dan siam thar turah chuan Lusei hnam an ziah luh theihnghilh palh ang tih hlauvin, sorkar (Phah. Sah. Pah. Lah) hotute hnenah chuan lehkha ziakin an theh lut ve ta a.

Sorkar hotute chuan chu mi kum chuan Pu Thanghleia chu tum hnih meuh kovin an hriat duh pawimawh te an zawt a, Lusei te chu kawlram chhunga cheng hnam dangte ang bawk a kawlram mi hlun dik tak an nih zia pawmin (a chhikhan upa-drie) Basic Principle ram dan pui an duan mekah chuan an ziak lut a ni. Amaherawh chu eng hnam hlawmah nge an tel duh an zawta, Chin hnam hlawmah ziak lut che u ila a tha ang em? an ti a. ‘Aw le’ a ti hmiah a, chin hnam hlawmah an ziak lut ta a ni. (Burma hnam hrang hrangte hi hnam hlawm lian 8-ah then an ni, Puibawiha.).
Chin hnam hlawma an ziah luh danah chuan chutih laia Lusei te chenna chu an zawt a; Tahan leh a chheh velah khaw 4 vel leh Tiau kam velah khaw 40 vel an awm thu a hrilh a ni. Pu Thanghleia hi sipai hmuna awm daih a ni a, Tahan leh a chhehvela khaw awm zat a hre chiah lo a ni ang. he tih hunlai hian Tahan leh a chhehvelah hian khaw 10 lai an awm tawh zawk. 1947-a ram ‘dan leh hrai’ an siam lai hian Hualngo zinga pa langsar tak Pu Savuta pawh a tel ve. Pu Thanghleia an koh vawi hnihnaah Pu Savuta chuan Pu Thanghleia chu a lo chibai a. Pu Thanghleia chuan Mizo I ni e lo? A lo ti a. Pu Vuta chuan ni e, tlangmi kal pang ate zinga pakhat ka ni ve a sin a ti a. Pu Thanghleia chuan nangin tan I lo la a niang chu a lo ti a. Pu savuta chuan harsatna a awm lo, a fel vek tawh e a lo ti a, a hriat pui hle tih a lang a ni.

Heng hun lai hian kei ni seifa te hian ram tia kawh tur kan nei ve lo a ang. Tuna Hualngo tlangdung kan tih pawh Zahau Lal Thang Tin Liana ram, a awp behna hnuaia awm a ni a, an hnenah chhiah pawh an chawi a. Tuna Thang Tin Liana in ban te pawh hi thinglei khua chhehvela far ban hah em em a suih saka puin an tum sak a ni. Chawnghawih khaw lal inchuh thu-ah Lianvela leh Nungbika te pawh Tlaisun lal hnenah an kal a, Tlaisun lal chuan Lianvela chu a pawm zawk thu te, Nungbika pawh Bualhreiah khua an pek thu te, Vangva lal Zanghingloa pawh silai cheng chher a thiama, Tlaisun lal a pek a vanga Vangva khua a sat chauh a nih thu te hriat a ni. Chutia Pu Thanghleian Lusei te chenna tia a lo kawh takah chuan; kawlram sorkar pawh chuan (lusei taungtan) lusei tlangdung tih hming a lo puttir ta a, school zirlaiah hial lo telh-in map-ah pawh an lo lang ta a, chutih laia kan seifa te zinga mithiam langsar deuh Pu Savuta phei chu a lawm hle niin an sawi. Hetih hun lai hian Kawlramah chuan hnam pui 5 awm anga ngaih a ni a, chungte chu- Kawl, Kachin, Shan, Karen Ni leh Chin te an ni.
(Remchan huna chhunzawm tur)

MYANMAR MIZO KRISTIANTE KHAWVEL THLIRNA

Rev. Jubilee Thanga

Khawvel hi varak tui anga bial mum, degree 23 leh a chanvea awnin darkar 24 danah vawikhat amaha vir chhuak a ni a. Tin, ni hi ding lam zawngin a hel map map maia. Ni vawikhat hel chhuak tur hian ni 365 a rei a, chu chu kum khat tiin kan ko ta mai thin a. Chutiang chuan nuna nei chi tam tak kan chenna khawvel hian chawlh lai reng nei miah lovin a her mup mup mai a. A pian tirh ata a her dan pangngaiin a her zela, a letling zawngin vawikhat mah a la her kir ngai lo a ni. Chuvangin, kan chenna khawvel hian hun thar zel a her chhuahpuia, hun kal ta lamah a lung a len lo hle. Hei hian khawvela cheng leh roreltu ber mihringte khawsak dan leh nun dan tur pawh min zirtir niin ka hria. Pathianin Evi leh Adama a siam ni ata kha mihringte hi hun tharah kan chuang kai zela, hun kal taah tumah kan let thei lo. Chuvangin Pathian ruat dana chawlh zai rel miah lova kal mek hun hi kan hriat thiam a tha. Hun hi tui luang ang hi a nia, chumi mila kan nun khawsak thiam loh chuan lungawina reng reng ka nei lo tih hi kan hring nun hman ral dan tur a ni mai. Mithiamte chuan, “hun kal tawh chuan thil tha lo min hriat fiah tira, tun hun hian insiam thatna hun min pe a, hun lo la kal tur chuan a rah min seng tir dawn a ni,” an ti bawk.

Chutiang chuan mi hring chanchin (Human History) kan tihte pawh hi thil dang chiam a ni lova, hun kal tawha mi awm dan leh khaw sak dan mai a ni. Chutiang chuan mi tin, chhungkua tin, chi tin, hnam tin, leh ram te hian chanchin (history) kan lo nei vek a. Chu history chu a tha zawnga hmang thiamte tan chuan finna leh hlawkna a ni bawk. Hun kal taa thil lo thlengte en let thiam chuan chhiatna lakah te, buaina lakah te, sualna lakah te an inveng him thei a. Chutiang mi chu Baibul chuan mi fel, mi fing tiin a sawi. Nimahsela, history hi a ni lo zawnga kan hman erawh chuan harsatna, buaina, leh sualna kawngah hruai bovin a awm theih bawk. Chutiang mi chu Baibul chuan mi a, mi sual tiin a sawi. Chutianga mi fing (fel) nihna leh mi a (sual) nihna thlentu chu mitin tana Pathian thilthlawn pek HUN hi a ni tlat mai.

Tunlaia Myanmar Mizo Kristiante khawvel ka thlir hian chung pikna-in min zel a. Myanmar Mizote harsatna kan tawh rei ber chu hnam nihnaa kan buaina (identity crisis) hi a ni. Tawng khat hmang leh inti Kristian (thlarau mi) ni si hian kan insuihkhawm thei tlat lo mai. Chu bakah kohhran/pawl inlak hranna a lian lu tukte hian buaina min thlen mek bawk a ni. Chuchuan unaute zingah inpum khat theih lohna te, inrel chhiatna te, inelna thiang lo te, sawrkara inkhingna te, leh inmawhchhiatna te a thleng a. Heng zawng zawng hi Setana mizia, Pathian dan pawn lama awm mizia sual vek a ni. Hetianga harsatna kan tawhte hi Pathian thilthlawn pek kan HUN chan theuh kan hriat thiam loh vang leh kan hman thiam loh vangte ni hian ka hria. Chuvangin tunlai khawvelina hun a rawn her chhuah dante hi Mizo Kristiante khawvel thlir fiah nan hman kan tum dawn nia.

1. Globalization khawvel thara cheng kan ni tih I hria ang u.
Tuna kan hun hman mek hi Globalization hun a ni. Globalization tih hi hrilhfiah dan hrang hrang a awma, mawl taka sawifiahnaah chuan khawvel ram hrang hrang hi khaw te pakhata siamna a ni ber. A awmzia chu khawvel hi tuifinriat leh khawmual zau takin a inthen a, chutah chuan ram hrang hrang ramri inthenna a awm leh a. Chutianga inthenna zawng zawng chu awm tawh lova khawvel pumpuia ram leh mipuite hi khaw te pakhata cheng anga siamna a ni. Chuchu tuna kan khawvel hman mek a ni a. Tehkhin nan, America rama New York leh Los Angel khu khawvel khawpui nia ngaih a ni. A chhan chu khawvela hnam tin, chi tin awm khawmna a ni bera, American kalchar lalna ram a ni tawh lo. Chutiang bawk chuan American eiin, silhfen, music, leh hmanrua tam tak hi America kal miah lo tan pawh Yangonah hian kan tem thei tawh. Tun hma chuan China chaw dawr (China Restaurant) hi Yangonah awm chhun a lo nia, tunah chuan Europe, American, Thailand, Japan, Korea, Vietnam, India, etc.. a awm vek tawh. An rama kal ngai miah lovin an eiin kan tem ve thei tawh. Chutiang zel chuan ram pawh hi mahniin a ding thei lova, ama region chhunga ram dang nen thawhho a ngai angin khawvel pum huapa UN nen pawh thawho a ngai vek tawh. Chuvang chuan ram tinah Embassy indahin palai an nei vek a. Chutianga tel duh lova, in la hrang ramte erawh chuan retheih leh thlak hniam chiah kan hma bak.
Hei hian khawvela mihringte min chawhchawrawi zo vek tawh a. Mi pakhat tan ram pakhat mi (citizen) nih aiin ram tam tak mi nih a tha tawh zawk. Ram 2, 3 mi nih chu mi ropui leh hlawhtlingte in elna a ni tawh zawk. Mizote zingah pawh ram dang mi nupui, pasala nei kan awm ve ta nual maia, a lawmawm khaw mai. Chutiang zel chuan ram pakhat chhungah pawh hnam leh chi te tea ramri neihin (state, division, province,etc..) awmzia a nei tam vak ta lo. Chi 2, 3 nih theih chu a tha zawk tawh. Chuvangin, hnam, chi leh kuang inlakbingna hi Globalization nen a inmil tawh lo. Chutiang rilru chu khawvel huap pha lo khaw te rilru a ni tawh zawk.
Tin, tunlaia mipui tam zawkin khawpui lam kan pan vek tawh. Globalization hian mihringte hi a huhova cheng turin a hruai tlat avangin, khaw hmun nuam leh changkang zawkah mi kan tla fun tam tawh zawk. Mithiamte chhut danin kum 2025-ah chuan khawvel mipui 80% hi khawpuiah kan la awm vek ang an ti. Mizo khawpui tur atan hian Kualalampur (Malaysia) te, Meryland (US) te, Singapore te pawh rei lovah kan la hmang zawk mai thei a ni. Tin, Khawpui nunin a ken tel chu inchiahpiah nun a ni a. Hnam, chi leh kuang-in awmzia a nei tlem telh telh a, kan chi leh kuang te, thenawm te ai mahin kan hna thawhna lama mite nen kan inhre chiang zawk thin. Chuvangin hnam dang nena inneih pawlhte hi sual lutukah kan ngai mai tur a ni lo. Amaherawh chu sakhua inang (Krsitian) ni thei se. Hnam inneih pawlh hi Globalization-in a rawn her chhuahpui a ni miau si a.
Chutiang khawvela cheng kan nih avangin chi leh kuang lama inlak bing emaw, khua leh tui zawnga inkhawm bik emaw hi hnam puitling nun zia a ni lo. Kan khua leh tui, hnam, chi leh kuang tana thahnem ngai tak tak kan nih chuan kan hna thawh leh zirna lamahte mi hlawhtling nih tum hi a fuh zawk. Chuchu hnam leh khua hming chawimawina a ni, hmangaihtu dik tak awm dan pawh a ni. Tichuan, hnam leh khua hmasawnna leh changkanna turin kan inpe thei chauh vang. Chuti ni lova, mi pawi sawi zawng leh mi dangte diriam/ hmusit zawnga kan inlakbing a, mahni engkawngah mah hlawh tling taka thawh nei si lo tan chuan mi hnawksak nihna mai a ni.
Globalization hian mi puitlinga a ngaih chu mahni thiltih kawnga mi thiam tak (professionalism) leh mi hlawhtling (success) a nia, mitin an thawh rah ena hna pek leh hlawh pek an ni. Mi thiam lo leh taima lo tan chuan hna hmuh a har sa. Chuchu tuna khawvel inrel bawl dan a ni miau si a. Kan duh emaw, duh lo emaw kan zawm a tul tlat mai. Chutiang khawvela cheng kan nih tlat avangin Mizo Kristiante chuan kan hnam nihna te, kan khua leh tui te chhuanga inlak hranna rilru neih a hun tawh lo. Mitin, chitin tana that chhuah leh mi rilru hneh zawnga kan hna taima leh rim taka kan thawh a hun tawh. Khawvela hruaitu ropui nih tling pha John Maxwell pawhin hlawhtlinna thuruk a sawinaah, mitin chunga ang khata zahderna rilru dah theihna leh mahni tih tur huai tak leh taima taka thawh niin a sawi. Chu chu mi rilru hneh theihna bul ber niin a sawi bawk. Chuvangin Mizo Kristian thangthar ten rilru zau tak neiin kan tuina zawnah theuh thiamnna leh taimakna kan chhuah a tul. Chutichuan, Globalization lawngpuiah hian khawvel tuipui fawn vela kan him theih nan kan chuang thei chauh vang.

2. IT khawvel hmanrua hmang kan ni tih I hria ang u.
Tuna Globalization khawvela kan nun khawsakna atana hmanrua tangkai ber chu IT (information & Technology) hi a ni. Information hian chanchin leh thu hla lam inhriattirna lam a kawk a. Chutianga inhriattirna hmanrua tha ber chu technology atanga siam chhuah computer leh mobile hi a ni ber awm e. Chu bakah electronic thil tam tak pawh technology nen kawpin engkim siam thar vek a ni tawh a. Tunlaia Mobile ho phei chu computer ang chiah hian engkim a tih theih tawh leh nghala, computer aia hmang an tam tawh a ni.
Hetianga IT hmanrua tha tak tak rawn chhuak hian khawvel hi a ti zim tawh em em maia. Baibul thu ang khan, lang lo tura thuhruk a awm thei lo a ni ber tawh. Ram khat chanchin chu sawi loh mimal chanchin pawh hi a chhia emaw a tha emaw khawvelah second khat chhungin a darh vek thei tawh a ni. Chuti chuan internet lama inbiak pawhna hi a chakin a zalen ber tawh a. Email chu sawi loh, group mail te, website te, news te, leh etc.. hi a zalen em em mai a. Ramri tiam chin awm lova mahni duh duh sawi leh ziahna a ni deuh ber tawh a ni. Chuvangin website-a thu leh hla hi a chhia emaw a tha emaw feeling pui vak chi a ni lo. Internet hian kalchar leh literature hran a nei tlat maia, a luh chilh ve lo tan chuan mual bova bo awl tak pawh a ni. Internetah chuan serh leh sang pawh hi a awm lo emaw tih hial theih a ni. Chutianga a zalenna chu kan duh lova, kan pawm thei lo a nih chuan keimahni kan inti hah thlawn mai mai a ni ang.
Mizo tawngah chuan “zawnga hmai mah zah a na” tih a ni a. Mahse IT hunah hian chuan hmel pawh inhmu ngai lo, khua pawh inhre lo, chhungkhua background pawh inhre si lovin internetah kan inkawm a ni ber mai a. Kan tual lenna khawvel a sang lu tuk hi a mangan thlak zawk thin a ni. Kan duh tlan pawh ni lovin, Facebook-a thian pakhat kan siam tawh chuan a thian chhawng engemaw zatin min lo hre ve nghal maia. Thiante inkhawmna pawh private takin a tih theih lova, a duh apiangin an lo chhiar thei vek ta mai si. Hetiang ang ema inkawm dan zalen hi mizo khawvelah tun hmain a la awm ngai lo. Hmai chhanah chuan pi, pu, u, pa tia inzah derna tawngkam mawite a awm a, internetah erawh chuan a awm thei tawh lo. Chutianga zalenna chu hre thiam lova khaw khat, hmun khata inkawm dan anga inkawm kan tum phawt chuan internet khawvela cheng ve loh mai tur a ni. Interneta mi tawng kam kan tuar thiam loh fo dawn chuan en loh mai, ziah ve loh mai hi kan tan a him zawk. Kan duh emaw, duh lo emaw IT khawvel hian min hruaina a ni tlat si a.
Hei hian tunlai Mizo Kristiante khawvel tharah min hruai a ni ber mai. A tha zawnga kan hman thiam erawh a tul. Hetianga zalenna hi kan thlarau nun leh khawsak dana hma sawnpuina atana kan hman thiam a tha. Tin, khawvel ram hrang hranga Mizo Kristiante inpumkhatna leh inunauna tha zawk kan neih theih nan hmang thiam ila chuan a hlawk thlak hle ang. Chumai ni lovin, chawimawi tlak leh entawn tlak kan hnam zinga mite inhriattirna leh infuih tawnna hnamrua atan IT hi I hmang thiam bawk ang u. Chutiang chuan thangthar ten hman ngei pawh tum ila Lalpa malsawmna pawh Myanmar Mizo Kristian ten kan dawng ngei ang.

3. Khawvel tharah hian thil dang zawng aiin kan Kristianna hi I hria ang u.
Myanmar Mizo Kristiante hi khawvela hnam tlemte zinga thurin leh kohhran/pawl inthen tam ber kan ni mai awm e. Hei hi kan hnam chak lohna leh kohhran hmasawn loh phahna pakhat niin ka ring. Heng hi ngaihtuah chian chuan mahni theuhvah kan dik vek a, mahse mi tana hnawksak leh pawisawi zawnga thusawi leh zirtir a tha kher lo. Tuna khawvelin a kalpui mek Pathian thu chu thuam thar lehna (Transformation/restoration) a ni. Tun hma ang khan mi chal delh zawng leh do zawngin kan uar bik Pathian thu (doctrine) sawi vak vak a hun tawh lo. Pathian thu mawl leh fiah taka mite nun Krista anna kawnga siam puitlin hi world evangelization thu ken chu a ni. Chuti lova mahni duh zawng zawnga Pathian thu her pui vaka, mite awi tura zirtir chiam chiam hi kal sualna pakhat a ni tawh zawk. Chuvangin kan Pathian thu sawi leh zirtir dan te hi kohhran vangtlang leh Kristian khawtlang tana rah seng tur zawngin kan sawi a hun. Doctrine inang lo mah ila, Kristian nun vangthlang thatna tura lentlang rual taka Pathian thu sawi leh zirtir kan uar a tul. Chutilo chuan Pathian mi kan chhuah tamna apiangah kohhran leh pawl kan keh tam mai dawn a ni.

Tunlai hian Myanmar Mizo Kristian ten Krista leh a kohhran thianghlim mission rawngbawlna buaipui aiin chi leh kuang thu kan buaipui tam zawk em aw ka ti. Kan hnam, chi leh kuang, leh kohhran hi Krista atanga chhuak hmangaihna dik tak nena kan enkawl a ngai. Chumi piah lamah chuan Krista Chanchin Tha la hre ve lote hnenah mission rawngbawl hna kan buaipui a ngai bawk. Chuchu ram leh hnam hmangaihtu Kristian dik takte awm dan tur pawh a ni. Khawvela mi te ber pawh ang khata hmangaihtu Pathian nung betute kan nia, engah nge Kristian unaute zingah pawh hmangaihna leh remna hi a len theih loh? Rawngbawltute leh kohhran hruaitu tam takte hian Pathian rawng bawl lovin, hnam, chi leh kuang rawng kan bawl zawk a ni lo maw? Baibul chuan, “Lalpa rawng bawl duh lo ram leh hnam chu an la boral ang” a ti a (Isaia 60:12). Chuvangin hnam, chi leh kuanga buai chi rawngbawltu, pastor, evangelist, leh upa/ hruaitu kan nih chuan inchhira Pathian hnena ngaihdam dila, sim vat a tha. Chutianga kan tih theih loh chuan rawngbawlna atanga ban vat a tha. Pathian rawng bawl lova khawvel rawng bawl kan nih chuan Pathian thin urna chhungkua, kohhran leh khawtlangin kan tuar phah dawn. Lalpa thin urna chu tuma thelh theih a ni dawn si lo.
Chuvangin kohhran mipuite pawh hian rawngbawltu leh kan upate khawvel thila an inhmang lutuk a nih chuan an chungchang rel fel vat mai tur. Mihring thin urna aiin Lalpa thin urna hi kan hlau zawk tur a ni. Hnam kam dinna leh hmasawnna bul ber chu Krista Isua hi a ni tih kan hriat a tha. Kan hnam zinga Krista hnung tih tak zeta zuitu kan tam chuan Lalpan min chawimawi anga, hnam dangte tih leh zah kan hlawh zawk dawn a ni. Chuti ni lova, hnam leh kohhran hi Lalpa tel lova politic zawng taka kan buaipui chuan kan la boral vek ang tih a phan awm hle.
Mizo pipute sulhnu kan neih ropui berte chu Khampat Bungpui leh Rih Dil hi a ni a. Ka naupang laia sava veh nuam ka tihna ber chu Khampat Bungpui hi a nia, ka puitlin hnua ka khual zin kawnga hmun nuam leh mawi ka tih ber chu Rih Lipui hi a ni bawk. Pathian khawngaihna zarah Europe, UK, US, Asiaa ram 12 vel ka thleng ve tawha, ka rilru min la hneh ber hmun chu Khampat Bungpui leh Rih Lipui hi a ni. A chhan chu keimahah hian pipute rauvin thu a sawi thuk tlat mai. Ka fiah ve dan chuan Khampat Bungpui hi pipute insuihkhawm tura thu thlunna hmun niin, Rih Dil hi pipute thlarau intawhkhawmna pialral kal kawng a ni. He hmunpui pahnih hian mizo cultural value (kalchar puithuna) a ti famkim thei chauh niin ka hria.
Pathian khawngaihna zarah ka pa Lusei leh ka nu Zahau atanga piang ka ni a. Lalpan nupui Hualngo nu fel tak min pe chu Lalpaah ka lawmna a zualin ka thlamuang thin hle. Ka nihna hi ka ngai hlu vek bawk. Nimahsela, chung zawng zawng aia ka ngaihlut zual zawk chu Kristian, Pathian fa duh tak, van khua leh tui mi ka nihna hi a ni. He khawvela ka nihna zawng zawng hi chu kum rei lovah mual ka liam san mai dawna, Kristaa ka nihna erawh chuan chatuan thlengin min tinung dawn tih ka fiah chiang si a. Chumi hre fiahtu tan chuan Kristian ka nihna aia chhuan tur hlu leh tha ka hre lo. Ram hrang hranga ka zinna mi ka zawh apiangin Muslimte chuan an hnam, chi leh kuang nihna an sawi tawh lova, an Islam nihna chauh an sawi thin hi an en tawn tlak a ni. Keini Pathian nung neitute phei chuan kan Kristianna hi kan chhuan ber tur a ni. Chuvangin, Myanmar Mizo Kristiante hian thil danga kan nihna zawng aiin Kristian kan nihna hi chhuangin Lalpa rawng chauh I bawl ang u. Chuchu kan hnam tan damna leh hmuingilna bul a ni.

Tlipna
Myanmar Mizo Kristian ten kan ram leh hnam kan hmangaih tak tak a nih chuan Pathian hun ruat dan hi hre thiamin, pakhat leh pakhat chungah inhriat thiamna leh inleinatna I nei ang u. Globalization khawvela IT a tha zawnga hman thiam I tum bawk ang u. Tin, kan hnam lungphum hi thil dangah zawng lovin Lalpa leh a dan pekah I zawng zawk ang u. Tichuan, kan awmna hmun apiangah Ama rawng bawl tlat ila, kan ram leh hnam hi Lalpan a la chawimawi ngei dawn a ni.